Nalîn...Bîrdanka Xwelyê

Welatekê jê direvin

û ji bo vedigerin

Zor caran edeb ew rêkar e ji bo yê mirov hest û hizrên xwe tê de tomar dikirin, hewil dida bi ciwan­tirîn wêneyên dahênanê nimayiş bike, dahênan jî di nivîsanê de weku rexnegirê romanivîs Kolln Willson pesin dike, piroseka bi zehmet e weku bi serkeftinê ye ji bo serê milekê, kesên lawaz dikevin û paşpaşkî vedigerin, kesên xwedan îradeka bi hêz dibine ni­vîskarên şareza û navdar, heta nivîsîn jî, ji hejî nas­navê dahênan bibe, gereke xwe bi şêwazekî nimayiş bike ku hîç delîvê nehêle û xwendevan neçar bike heta dûmahî tîp û riste pê ve bête girêdan û di gel de bijî, weku mamostayê edebê Erebî Dr. Samî Qire amajê pê dike û dibêje; “xwendin heta radeyekî weku vegêrana ayetên quranê ye”,  ji ber ku di pirosa xwen­dinê de xwendevan ji cîhana xwe ya asayî qut dibe û tevlî cîhana nivîskarî û ezmûna wî dibe, di wê pê­vajûyê de xwendevan nax û peywendî û jîwar û rûdanên dewrûberên xwe nas dike, lew ra eger xwen­din pencerek be ji bo bazdanê ji ketwarî. Hevdem derwazê vegeriyanê ye ji bo heman jîwar.

Reng e roman yek e ji tuxmên edebî yên zortirîn maweyê ji bo xwendevan berceste dike da têkilî ezmûna nivîser ya miştî dahênan û şarezaya jiyane­wer û cîhana wî ya xeyalî bibe, ne ku tinê di gel hejma­ra rûpelan û dirêjiya demê ya nivîsînê mijûl bibe. Ji ber ku roman rûdanên zêdetir û mewdayên demên dirêjtir ji regezên di peyv û riste û peregirafan de têne rêzkirin bi xwe ve digire.

Li gora bûyerên romanê û ristina bi hêz ya nivîskar pêximet gehiştina encam û armancê dadirêje, delîva hevrikiyên navxweyî ji bo kesatiyan ferahim dibe, di encam de roman rûber û mewdayên cihdemkî yên berîn û fireh terz û şêwazên nivîsanê yên heme cûr dafirîne, hebûna vê saxletê jî pêdivî bi romanivîsekî heye ku dîmenên ji rûdanan bilindtir nîşa xwendevan bide û pêgehên kesatiyan di romanê de û nêzîkbûna wan ji hevdu û velvînên di navbera wan de di deq û diyalogê de bi zelalî diyar bike.

Pilan û şêwaz:

Nivîskar romana xwe bi encamdana tawaneka kuştinê dest pê dike, bi rûdana tawanê kesatî û karekterên xwe dide nasîn û sîmayê mijawiyê peywendiyên di navbera wan de berçav dike, bi wî awayî xwendevan radikêşe di nav cîhana xwe de. Romanivîs şiyaye bi rêya teknîka bagrawandî (flaş bag) dûmahiya rûdanan bike pêşekî û paşî vegere destpêkê da bi zivîneka bê rawestan bide romanê. Bi wê çendê xwendevan agehdarî şêwazê têkiliyên di navbera karakterên se­rekî û lawekî yên romanê de kiriye. Bi wî şêwazî şiyaye asta hêz û lawaziya wan peywendiyan xuya bike û rol û meremên her kesatiyekê û girêdana wî bi rûdanan ve diyar û ava bike.

Ev şêwazê veguhastinê ji rabirdûyê ji bo henukeyê bûyeran kûr û girêkedar dike. Bi wê çendê hemû dema xwendevan yê berhev e bi ladana perdê ji ser pêşhatan yekser suprayzên cûra û cûr werbigire. Ke wate xwendevan yê grêdaye di gel nivîskar û hewlên wî yên bê rawestan pêximet vekirina girêkên asê û nehêniyên bûyeran.

Bo mînak, eger û hêmayên tawana kuştinê ew a ni­vîskar kiriye derazînka romanê nayêne dîtin û zanîn. Ji ber ku di laperên dawiyê de ew peywendiyên aloz ên di navbera karakteran bi xwe de ji layekî ve û di navbera karakter û cih û deverên rûdanan de ji layekî dî ve têne ravekirin, ji bo gehiştina wê qonaxê jî xwendevan guhdariya dengê romanivîs dike, ku car bi car derbazî keval dibe da bagrawandê rûdanan jê ra behs bike, yan jî hindek dergehan ji bo xwendevan veke da bigihê wê xal û armanca li destpêka romanê hatiye diyar kirin. Bi vê çendê buha û giringiya tevlêbûna xwendevan ji bo deqê di destên wî de eşkere dibe, bi dûr jî nayê zanîn xwendevan ji xwen­dineka tîworî derbaz bibe û di jiyana xwe ya rojan e de bikeve jêr bandora rûdanên romanê, nexasim he­ger rewş û baredoxê xwendevan hevşêwê bûyerên berçavkirî bin.

Kesayetî:

Her çend perde ladan bi ahengeka hindek karakteran dest pê dike, belê romanivîs li destpêkê kesayetiyên xwe ji bo xwendevan nedane nasîn. Ew dîmenê ahengê bê nav hêlaye û tinê pesineka têr û tesel daye hejmareka kesayetiyên di nav de, yên mayî ji bo xwendevan hêlane da hewil bide bi tê hizirên û tevlêbûneka kûr binase û bi gêleşoka rûdanan ve bête girêdan, li dûmahiyê bigihê rastî û awayê peywen­diyên di navbera karakteran de û li gorî pesna ni­vîskar kesatiya her karakterekî nav bike.

Pêdivî ye xwendevan di gel rûdanên romanê bijî û hewlên zêdetir bimezêxe da bişê di gel pêşhatan biçe, ji ber ku hemû rûdan li ser yek rûtim û qewan e der­baz nabin. Belku piraniya caran ji nişkê ve ji bo ra­birdûyê têne rakêşan da rastiyên henukeyî jê ra zelal bibin. Ev e bi xwe jî piroseka girêkedar e ji ber ku nivîskar taybetmendiya şêwazê xwe li ser 'eqilyeta xwendevan zal dike bi awayekî ji ketina di navbera rabirdû û henukeyê de qortal dibe bêyî ku herdu ser­deman tevlihev bike.

Nivîskar zor bi hûrbûnî temaşeyî derdeseriyên mirovî kiriye dema warê xwe ji dest dide, guhdariya jan û nalînên ji henasên awarebûnê vedipeşin, kiriye. Ji bo nimûne navê qaremana romanê ku “Nalîn”e ji vala­tiyê nehatiye, belku derbirînê ji derdeseriya ji destdana welat. Dîsa Bayîz amajeyê ji bo zerbûn û weryan û mirineka hêwaş.

Ew derwazeyê polîsiyê nivîskar roman pê destpêkirî, di kêlîka yekê de xwendevan dixapîne, çima wesa hizir dike yê li hember romanekê ji cîhana Agata Krîstî. Belê her zû beşdarî cîhana nivîskar dibe û çend kûrtir noq bibe di xwendinê de zêdetir derbazî wan derîk û kurte rêka dibe yên nivîskar bi rûdanan raçandin û kesatiyên romanê velvînan tê da dikin û piştbestiyê bi hindek dîmen û kevalên rast û jîwariyên jiyana rojane ya awaran dikin. Ku dixwazim tenê ristekê li ser vê çendê ji zimanê romanivîs vegêrim, ew ê car bi rolê Bayîz radibe û car jî rolê romanivîs digêre û dibêje: “Ser û sîmayê xelkê hêdî hêdî tête guhartin, hevalê îro yê bûye dijmin û dijminê duhî yê dibe hevalekê nêzîk û bawerpêker.”

Babet:

Her ji yekem tîp û peyv babet û mijara romana “Nalîn” amajeka zîq e ji bo pirsên aware û welatekê dagîrkirî, ji nişkê ve xelkê hest kir ku yê xerîb û na­moye di nav welatê xwe de, yê neçare yan li jêr rewş û kawdanekê veder ji pîverên mirovatiyê jiyana xwe derbaz bike, yan mişext bibî û bi jiyana awarebûnê razî bibî, helbet rêja herî zor a wî xelkî awarebûn hilbijart û sînor derbaz kirin bi wê ûmêdê ji bo de­mekê kurt li devereka nêzîk ji wargehê xwe akincî bibin. Belku careka dî vegerin, yan jî bazdin û pêxi­met jiyaneka aram û bextewer sîngê xwe bidene deryayê û bigihine kinarên dorên Ewrupa.

Piştî welat ji bal xwedî alayên reş ve hatiye dagîrkirin û ji bo qortalkirina jiyana xwe piraniya xelkê bazdaye, welat ji akincîbûyên resen vala bû. Ji egerê şer û hevrikiyên çekdarî ku ter û hişk pêk ve disotin bi warê jiyan û komelayetiyê xelkê aloz bû, yan jî li gorî gotina romanivîs; “welat bi sitûnî û asoyî di navbera berhingar û layengiran de hate parçekirin û parvekirin. Rewş bi awayekê bi lez û metirsîdar vajî dibû).

Xewna gehiştinê ji bo behişta aram a li pişt kenaran xelkê aware û penaxwaz li pey xwe radikêşa, bêyî ku bîr li çarenivîsekê bê oxir di nav pêlên deryayê de bikin. Zor cara romanivîs bi rijdî li ser vê pirsê rawestaye ku dibêje; “kesê bextewer û bi şans ew e yê bi kêmtirîn ziyan bigehê kenarê aram, Ewrupa. Behişta çaverêkirî”.

Ji layekê dî ve û her derbarê pirs û jiyana rojane ya awareyan ku bi dîmenê qulaçeka dozexê tête wesif kirin, nivîskar pêdagîriyê li ser dane nasîn û qîtkirina wan kesan dike yên mifayê ji revîn û mişextbûna xelkê dibînin, derûnê wan bazirganên mirovan yê pir bûyî ji tema'yê, êdî henaseyên hebûna awareyan êxsitine jêr fişara kirîn û firoştinê “Ewrupa behişta çaverêkirî ye, xewneke hestên bi hezaran penaxwazan darînî, çarenivîsê wan têxe ber bayê û dike barmitê destê qaçaxçî û bazirganên mirovan, daristan ya bûye bazarekê reha, her tişt tê da tête kirîn û firoştin û her tiştekî buhayê xwe heye, belê tema'î serpişk e”.

Pesna hûr û hemî layena wan cih û deverên rûdan lê diqewimîn fakterekê giringê serinc rakêşana xwen­devan e, eger xwendevan wan cih û devera nas bike û di nav de jiya be, wê demê ew wêne romanivîs ni­mayiş kirî dê yê jîwar be, xwendevan dê rûdanan bi çav û bi şêweyekê zelaltir bibîne, ev kartêkirine jî ji bo nivîskar vedgerê ku di yekem tîp û peyvên romanê de hewil daye xwendevan bike layengirê pirseka giring û hestiyar û di gelek kêlîkan de pêdagîrî li ser kiriye.

Sererayî wê çarçûvê nivîskar hilbijartî ji bo pêşkêşkirina romanê ku çarçûvekê romansî ye. Çîroka 'eşqa herdu qaremanên beruka astengên jiyanê girtin dikeve serê dûryanekê, renge li dawiya rûdanan dîsan bi hevdu şad bibin yan jî ji bo heta hetayê ji hevdu veqetin û viyana wan jî weku bi sedan nimûnên hevşêwe bibe çîvanokek û bête ji bîr kirin. Belê di nav rûpelan de xwendevan dizane ku ew çîroka hezjêkirinê ne bi tinê çarçûveke ji bo ni­mayişkirina jiyana wî xelkê şer û baredoxekê tehil neçarkirî ji welatê xwe mişext bibe û pêximet qor­talbûn ji mirinê û şadbûn bi jiyaneka aram qesta biyanistanan bike. Belku ew çarçûve bi xwe yek e ji armancên nivîsîna çîrokê û yek e ji şengistên rûdan li ser hatine avakirin. Di hundirê wî çarçûveyî de roma­nivîs şîraz û helwaşê civaka xwe li pêşî şer dide na­sîn. Ka çewa partiyên siyasî (hizba Beisî weku mînak) kontrola her tiştekî dikir û noker û birîkarên wan raportên vala ji rastiyan li ser xelkê dinivîsîn û didane dezgehên emnî ku Payîz bi xwe jî yek bû ji qurbaniyan. Nuke Beisî û nokerên wê hizbê bûne berhingarên siyasî û şirovekarên rewşa wî welatê wan bi xwe firoştî. Weku Nalîn dibêje; “ma ev e ne Mer­danê noker e. Kengî bû berhingar. Belku bûye şirovekarekê siyasî jî. Ew kesekê gewad û durû ye, hemû temenê xwe di azardana xelkê de derbaz kir û gelek kesên hejar û bê guneh dane zîndan kirin û binçav kirin).

Vî şerî çewa welat wêran kir û pêkvejiyana xelkê wî bijikand (di şeran de gişt binema dihelweşiyan li pêşiya hemûyan jî exlaq). Di encam de bi hezaran kes û xêzan derbider bûn û jiyana wan kete jêr xîvetan li kempên awarebûnê. Di vê rewşê de herdu çînên hejar û mamnavend û hindek ji xelkê dewlemendê samanê xwe ji destdayî wek hev lêhatin, mîna Keder ew î gelek ji samanê xwe ji dest daye û bûye yek ji akin­ciyên xêvetgehan û ew kesên hinek dirav jî mane di destan de xaniyek li bajar bi kirê digirtin.

Romanivîs pesna derdeseriyên awareyan dike. Jiyana kempan dozex e. Nexasim di gel sotina rojane ya xîvetan weku kesatiyekê romanê behs dike; “. Em yek bi yek dê bisojin. Me xwe ji kuçikê avête di tenûrê de”, di werzê zivistan û sermayê û befrê de, ew dozex e dibe parçeka qerisî, di gel yekem pêlên baranbarînê kolan dibine gom û zilkavên teqnê, xîvet li hember xezeba barove û reşebayan dibine yarîk. Ev e ji bilî zêdebûna tundûtîjiya xêzanî û rûdanên sotin û xwe sotinê ku rojane giyan û cesedê hinekan dibe pêxwarina agir. Taybetmendiyên kesokî hebûna xwe nemaye, jiyana hemûyan tevlihev bûye, weku li ser zarê yek ji kesatiyên romanê tête vegêran; “Tu tema­şeyî hevjîna min dikê dema diçê destavê.?” . Yan weku Nalîn behs dike; “ev cih e ne weku gund e û ne jî bajar, ev e şêwazekê nû yê komelgehên hilweşiya ye, ji bilî derdeserî û xerîbiyê hîç peywendiyek vî xelkî pêk ve girê nade.”.

Nivîskar hewil dide li ser zarê gotî çarçûvê taybet û girêdayî jiyana cotbûna kesatiyên xwe bişkênî, ku her di laperên yekê de ew şêwe peywendî ye xuya dibin. Ew cûre kiryar e jî yan di haletên îstixlala sêksî de ji layê bazirganên mirin û mirovan ve tête wêne kirin, yan jî di retkirina qonaxa sinêleyî û peywendiyên malbatî û mirovkanê de peyda dibin. Amaje kirin bi hewleka gêçeliyê bi Nalînê hêj ku zarok, birînek û şûn dirbek di derûnê wê de hêlane û nayêne ji bîr kirin. Yan jî amaje kirin bi cotbûna mela di gel hevjînên xwe û hêmayên bi xwe ve digirtin derbarê şûkirina keçên biçûk. Yan jî mandelkirina peywen­diya jinbava Hemedok hevalê Payîz di gel hindek zilaman. Yan bi asayî wergirtina 'eşqa di navbera herdu qaremanên romanê de ku pêdivî bû bi hevjîniyê şad bibin û sernegirt. tête têbînî kirin berûvajî wesfa ji bo hesjêkirina herdu qaremanan hatiye kirin, ew zimanê ji bo wênekêşana peywediyên cotbûnê bi kar aniye yê lerzok bû, renge merem pê ew be da xwen­devan 'eşqa Payîz û Nalînê û cotbûna li jêr perdên xiyaneta hevjînî û hezên sinêleyî û îstixlala sêksî ya li hember koçberan dihate kirin ji hev vavêrît.

Ewan cûre peywendiyan araste û hêlên pan û lawekiyên rûdanan nexşe kirine. Ji bo nimûne peywendiyên qonaxa sinêleyî û xwe bi zilam nasan­dineka sexte çi haletên ketine ber çavên Payîz dema hê biçûk, yan jî peywendiya wî ya dem burandinê di gel Kewserê, bûne eger her ji zarokînî Payîz semt û çarçûvê jiyana xwe binase. Paşî peywendiya cotbûnê di navbera Keder hevjînê Nalînê û Su'ada hevdera xwîşka wî, ku di encam de Su'adê jiyana xwe ji dest da û jiyana Nalînê jî berev asoyekê dî guhart.

Di laperên dawiyê de berî roman bi dûmahîk bê eş­kere dibe ku zarokek ji encamê cotbûna Payîz û Nalînê peyda bûye, belê dibe zuriyet ji bo hevjînê wê yê xirş Keder. Peywendiyên kesatî û karakterên ro­manê zor aloz in, her di peyv û ristên destpêkê de nivîskar tevnê alozê wan têkiliyan kiriye di destê xwendevan de, belê hêdî hêdî seredavên wê tevnê vedibin û dibine hevkar heta dûmahîk riste xwende­van bi rûdanên romanê ve bête girêdan û zêdetir têkilî deq û ezmûna nivîskar bibe.

Bijardeyên li hember awareyan weku Kederê hevjînê Nalînê behs dike, ji çaverêbûna mirinê li welat û windabûn û geştkirinê ji bo Ewrupa zêdetir nebûn “em ji her miletekî cîhanê xemgîn û derdesertir in. Ji bilî hinek wêne û yad û helkeftên xemgîn, me hîç tiştek nîne şanaziyê pê bikin, her weku em yên bi derd û qehran hatine firşk kirin”, belê sererayî xem­bariyê û nebûna hîç delîveka jiyanê ji bilî çûna Ewrupa ji bo qortalbûnê. Dibînin Payîz derbazî Yu­nanistanê bûye û Keder û Nalîn jî biryara mişextbûnê ji bo Ewrupa didin, her weku qedera tevnê xwe yê raçandî ji bo misogerkirina wê dûmahiya çaverê ye semta jiyana karakterên romanê bi temamî bigihure. Ew xelkê ji ber qehir û mirin û çarenivîs û paşeroja mijawî welatê xwe bi cih hêlayîn û ji tirsên ra­portnivîsan û gefên layenên ewlekariyê bazdayîn û mişext bûyîn, xwepêşandanên hevniştîmaniyên xwe li Ewrupa dîtin. Nivîskar şêwazê xwepêşandanên li welatê wî dihatin kirin di gel yên Ewrupa li ser zarê Payîz hevber dike û dibêje; ‘erê tu dibêjî ev gorepane ya gunca ye ez tê da bikeme qêrî û miştî devê xwe civînan bidim bêyî ku bême binçav kirin?. Tu dibêjî noker li vî cih î jî nebin raportên xwe bidine liq û layenên emnî?’.

Cih biyavekê berîn di avakirina zimanê vegêrana romanê de vedigire, çima bêyî hebûna cih rûdan namînin û vegêran vala dibe. Helbet rûpelên romanê xwendevan di navbera gelek cihan de vediguhêze. Her ji kêlîka karakter ji gundê Dêm Kulê li Rojavayê Kurdistanê (Sûriyê) derdikevin û bi gund û bajarên rêya mişextbûnê de berev Ewrupa derbaz dibin.

Li Ewrupa hemû seredav bi hevdîtina Payîz û Nalînê digehine hev, paşî dûmahiya neçaverêkirî ya Keder tête pêş û li dawiyê jî xewna dêrîn tête dîtin, herdu 'aşiq digehine hev û çîroka hezjêkirina wan bi hevjîniyê temam dibe, êdî xwendevan di gel herdu qaremanên romanê vedigere welatê wan, ew wargehê Nalînê hilbijartî ji bo veşartina cenazê wê piştî toşî nexweşiyeka kujek bûyî. Ew warê li pêştir jê revîn da bi jiyaneka nû û aram şad bibin. Ev e careka dî vedi­gerine dûmahî penageh da axa gundê Dêm Kulê mi­rina wan hembêz bike. Her weku ew erdê ji bilî xem û derdeseriyan lê şîn nedibûn, dê rofatên wan bi­hewîne û dara jiyanê ji bo berebabên dahatî lê biçînin.

Ew ezmûna nivîskar di romana xwe ya du sed laperî de pêşkêş kirî, hemû kêşe û qeyranên welatê xwe bi temamî berçav nekirine, belê bê guman şiyaye wênekê zelal ji bo germtirîn rûdanan nimayiş bike. Romanivîs şiyaye kûratiya derdeseriyên awarebûnê û ji destdana xewnên awareyan diyar bike. Dîsa em neşên bêjin di gel bi dawîhatina rûpel û rûdanên ro­manê hemû keysên nivîskar bi wêrekî û şarezabûn vekirin, hatine daxistin. Belku di gel xwendina pirsên di nav ristên romanê de hatine azirandin, wênekê nêzîk ji rastiya bi serhatiyên welat û welatiyan û xelkê gelek welatên hevşêwe tête nimayiş kirin, heger welat û welatiyên wî heta nuke taybetmendiyên kêşe û giriftên xwe nixamtibin, belê ya rast rih û rîşalên wan kêşe û giriftan ji bo pêşî çendîn dem û salên pirî êş û jan vedigerin.

Ew welatê ketiye ber tevşûkên herifandin û wêranki­rinê û guran xwe li ber veniye, ne yê ji hejî bû kurên wî jî bivirên xwe seqa bikin ji bo birîna dara jiyanê ya xuristî di axa wî de, belê şansê welatan ev e, hemû dema bazirgan û mişexwer ji bo berjewendiyên xwe cesteyê wan parçe parçe dikin.

Di gel hatina girûpên hizbî ji layekî ve û komelên dînî ji layekî dî ve, gelek kar û kiryarên kambax peyda bûn, bê guman piraniya komelgehên Rojhelat rastî wan şêwe şerangîziyan dibin, belê wênê ras­teqîne yê wan kiryaran tinê wî demê zelal dibê piştî gund û bajar wêran dibin, mirov dikevine jêr cencera mirinê û fetwa û şerî'etê tayfegerî hukimraniyê dikin, vêca mêrê herî baş ew e yê xwe qortal bike, ax û jiyan û dîroka xwe li paş xwe bihêle û siwarî pêlên deryayê bibe, hizir dike li pişt kenarên dûr ji mirinê verest û dê jiyaneka bextewer li ser axeka nû destpê bike. Belê li pişt derya û kenaran taze divecniqe û digehê wê rastî û baweriyê ku pêdivî ye êdî di gel kopyeka jiyana derdeseriyên welat bigunce.

Helbet piştî çîroka jiyana wî ber bi dûmahiyê ve diçe, ser ji nû biryarê dide vegere wargehê jê bazdayî. Wê demê welat awareyî hundirê wî dibe û gazî wî dike cesteyê xwe di hembêza wargehê xwe de jêr ax bike. Belku rojekê dara jiyanê ji bo zarokan li ser gora te şîn bibe û li ber siha wê ji bo heta hetayê bi welat ve bêne girêdan.

Roman dimîne baştirîn dîdevan li ser jîwarên jandar û xameyê laperên wê pê hatine nivîsîn xewnên di bîr­dankan de pengiyane, dike peyv û riste. Di heman dem de roman delîvê ji bo tîşkên ûmêdan direxsîne da derbazî hinek dem û cihên dî bibin, rêyeka awarebûnê ji welat vedike da pê vegerine welat û dirêjiyê bidine karwanê jiyanê li ser axa bav û bapîran.

Dr. Ayda Bedir

Misir - Qahîre - 5 Mars 2021